श्रीरामचरितम् -- सीताराम-कल्याणपर्यन्तम्

https://www.dropbox.com/s/9fksbg0i31i9bef/Std06-I-SR.pdf

"This is the 12th lesson from the Sanskrit Reader- 6th standard, TamilNadu government, Department of School Education. (Pg.39-40) Here is an attempt to give a word to word meaning and translation. This is only put here with an intention to help Sanskrit beginner-Learners."

श्रीरामचरितम्

श्रीरामचन्द्रः श्रितपारिजातः समस्तकल्याणगुणाभिरामः ।

सीतामुखाम्भोरुहचञ्चरीकः निरन्तरं मङ्गलमातनोतु ॥

पदविभागः-

श्रीरामचन्द्रः, श्रित-पारिजातः, समस्त-कल्याण-गुणाभिरामः, सीता-मुख-अम्भोरुह-चञ्चरीकः निरन्तरं मङ्गलम् आतनोतु ।

अन्वयः-

श्री रामचन्द्रः, श्रितपरीजातः, समस्तकल्याण-गुण-अभिरामः, सीता-मुख-अम्भोरुह-चञ्चरीकः निरन्तरं मङ्गलं आतनोतु।

प्रतिपदार्थः-

श्रीरामचन्द्रः - श्रीरामचन्द्र

समस्त-कल्याण-गुणाभिरामः - संपूर्ण कल्याण गुणों से युक्त

श्रितपारिजातः - आश्रित जनों के लिए पारिजात वृक्ष समान [पारमस्यास्तीति पारी समुद्रस्तत्र जातः, तस्य समुद्रोत्पन्नत्वात्] 1 N. of one of the five trees of Paradise, Nictanthus arbor-tristis

सीतामुख-अम्भोरुह- चञ्चरीकः -  सीता का मुख कमल के लिए भौरे के समान

निरन्तरं- निरन्तर

मङ्गलं - मङ्गल

आतनोतु - प्रदान करे

तात्पर्यम्-

संपूर्ण कल्याण गुणों से युक्त, आश्रित जनों के लिए पारिजात वृक्ष समान, सीता का मुख कमल के लिए भौरे के समान- श्री राम चन्द्र निरन्तर मङ्गल प्रदान करे।

श्लोकः - 1

आसीद्दशरथो नाम सूर्यवंशेऽथ पार्थिवः ।

भार्यास्तिस्रोsपि लब्ध्वाऽसौ तासु लेभे न सन्ततिम् ॥१॥

पदविभागः -

आसीद् दशरथः नाम सूर्यवंशे अथ पार्थिवः भार्याः तिस्रः अपि लब्ध्वा असौ तासु सन्ततिं न लेभे ।

अन्वयः -

अथ सूर्यवन्शे दशरथः नाम पार्थिवः आसीत्। असौ तिस्रः भार्याः लब्ध्वा अपि तासु सन्ततिं न लेभे ।

प्रतिपदार्थः -

अथ - अब (प्रारम्भसूचक शब्द)

सूर्यवंशे - सूर्य वंश में

दशरथः नाम - दशरथ नाम का

पार्थिवः - राजा

आसीत् - था

तिस्रः - तीन

भार्याः - पत्नियों को

लब्ध्वा - पाकर

अपि - भी

असौ - उन्हें

तासु  - उन (में) से

सन्ततिं - संतान

न - नहीं

लेभे - प्राप्त किया

तात्पर्यम् -

सूर्य वंश में दशरथ नाम का राजा था। तीन पत्निया पाकर उन्हे उन से संतान नहीं प्राप्त हुआ।

श्लोकः - 2

ततः सुमन्त्रवचनात् ऋश्यशृङ्गं स भूपतिः ।

आनीय पुत्रकामेष्टिम् आरेभे सपुरोहितः ॥२॥

पदविभागः -

ततः सुमन्त्र वचनात् ऋश्य शृङ्गं स भूपतिः आनीय पुत्र-कामेष्टिम् आरेभे सपुरोहितः ॥

अन्वयः -

ततः स भूपतिः सुमन्त्र-वचनात् ऋश्य-शृङ्गं आनीय सपुरोहितः पुत्रकामेष्टिम् आरेभे ।

प्रतिपदार्थः -

ततः - तब

स - वह

भूपतिः - राजा

सुमन्त्र-वचनात् - सुमन्त्र के कहने पर

ऋश्यशृङ्गं - ऋश्यशृङ्ग ऋषि को

आनीय - लाकर

सपुरोहितः - पुरोहितों के साथ मिलकर

पुत्रकामेष्टिम् - पुत्र की कामना पूरी करने के लिये यज्ञ

आरेभे - आरम्भ किया

तात्पर्यम् - उस राजा ने सुमन्त्र के कहने पर ऋश्यशृङ्ग ऋषि को बुलाकर पुरोहितो के सहित पुत्र कामना से यज्ञ प्रारम्भ किया ।

श्लोकः - 3

अथाग्नेरुत्थितः कश्चित् गृहीत्वा पायसं चरुम् ।

एतत्प्राशय पत्नीस्त्वं  इत्युक्त्वाऽदान्नृपाय सः॥३॥

पदविभागः -

अथ अग्नेः उत्थितः कश्चित् गृहीत्वा पायसं चरुम् एतत् प्राशय पत्नीः त्वं  इति उक्त्वा अदात् नृपाय सः।

अन्वयः-

अथ कश्चित् अग्नेः उत्थितः, पायसं चरुम् गृहित्वा, “एतत् त्वं पत्नीः प्राशय” इति उक्त्वा सः नृपाय अदात्। 

प्रतिपदार्थः -

अथ - तब

अग्नेः - अग्नि से

उत्थितः - निकला हुआ

कश्चित् - कोई

पायसं - खीर

चरुम् - [चर् उन्] An oblation of rice or barley boiled for presentation to the gods and the manes;

गृहित्वा - लेकर

सः - वह 

एतत् - यह

त्वं - तुम 

पत्नीः - पत्नियो को 

प्राशय - खाने के लिये दो, खिलाओ

इति उक्त्वा - ऐसा कह कर

नृपाय - राजा के लिये

अदात् - दिया

तात्पर्यम् -

तब अग्नि से निकला हुआ कोई यज्ञपुरुष खीर लेकर आया, “यह तुम पत्नियो को खिलाओ” ऐसा कह कर राजा को दिया ।

श्लोकः - 4

पूर्णे कालेऽथ कौसल्या सज्जनांभोजभास्करम् ।

अजीजनद्रामचन्द्रं कैकेयी भरतं तथा ॥४॥

पदविभागः -

पूर्णे काले अथ कौसल्या सज्जन-अम्भोज-भास्करम् अजीजनद् रामचन्द्रम् कैकेयी भरतम् तथा ।

अन्वयः - अथ पूर्णे काले कौसल्या सज्जन-अम्भोज-भास्करम् रामचन्द्रम् तथा कैकेयी भरतम् (अजीजनद्)।

प्रतिपदार्थः -

अथ - इस प्रकार

पूर्णे काले - समय पूरा होने पर

कौसल्या - कौसल्या ने

सज्जन-अम्भोज-भास्करम् - कमल समान सज्जनों के लिए सूर्य को

रामचन्द्रम् - रामचन्द्र को

तथा - तथा

कैकेयी - कैकेयी ने

भरतम् - भरत को 

अजीजनद् - जन्म दिया । 

तात्पर्यम् -

इस प्रकार समय पूरा होने पर कौसल्या ने कमल समान सज्जनों के लिए सूर्य को रामचन्द्र को तथा कैकेयी ने भरत को  जन्म दिया । 

श्लोकः - 5

ततो लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्राजीजनत् सुतौ ।

अकारयत् पिता तेषां जातकर्मादिकं द्विजैः ॥५॥

पदविभागः -

ततः लक्ष्मण-शत्रुघ्नौ सुमित्रा अजीजनत् सुतौ अकारयत् पिता तेषां जातकर्म-आदिकं द्विजैः।

अन्वयः-

ततः सुमित्रा लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुतौ अजीजनत्। पिता तेषां जातकर्म-आदिकं द्विजैः अकारयत् ।

प्रतिपदार्थः -

ततो - तब

सुमित्रा - सुमित्रा ने

लक्ष्मणशत्रुघ्नौ - लक्ष्मण और शत्रुघ्न को

सुतौ - दो पुत्रों को

अजीजनत् - जन्म दिया

पिता - पिता ने

तेषां - उनका

जातकर्मादिकं - जातकर्म आदि संस्कार

द्विजैः - ब्रह्मणो के द्वारा

अकारयत् - करवाया 

तात्पर्यम् -

तब सुमित्रा ने  लक्ष्मण और शत्रुघ्न नामक पुत्रों को जन्म दिया। उनके पिता ने ब्राह्मणों के द्वारा

उनका जातकर्म आदि संस्कार करवाया ।

श्लोकः - 6

ततः कदाचिदागत्य विश्वामित्रो महामुनिः ।

ययाचे यज्ञरक्षार्थं रामं शक्तिधरोपमम्  ॥६॥

पदविभागः -

ततः कदाचिद् आगत्य विश्वामित्रः महामुनिः ययाचे यज्ञरक्षार्थं रामं शक्तिधरोपमम् ।

अन्वयः -

ततः कदाचिद् महामुनिः विश्वामित्रः आगत्य यज्ञरक्षार्थम् शक्तिधरोपमम् रामं ययाचे ।

प्रतिपदार्थः -

ततः - तब

कदाचिद् - एकबार

महामुनिः - महामुनि

विश्वामित्रः - विश्वामित्र

आगत्य - आकर

यज्ञरक्षार्थम् - यज्ञ कि रक्षा के लिये

शक्तिधरोपमम् - शक्ति को धारण करणे वाले

रामं - राम को

ययाचे - माँगा

तात्पर्यम् -

तब एकबार महामुनि विश्वामित्र आकर यज्ञ कि रक्षा के लिये शक्ति को धारण करणे वाले राम को (साथ भेजने के लिए) पूछा ।

श्लोकः - 7

गच्छन् सहानुजो रामः कौशिकेन प्रचोदितः।

ताटकामवधीद्धीमान् लोकपीडनतत्पराम् ॥७॥

पदविभागः-

गच्छन् सह-अनुजः रामः कौशिकेन प्रचोदितः ताटकाम् अवधीद् धीमान् लोक-पीडन-तत्पराम् ।

अन्वयः-

धीमान् रामः सह अनुजः कौशिकेन प्रचोदितः गच्छन् लोक-पीडन-तत्पराम् ताटकाम् अवधीत् ।

प्रतिपदार्थः -

धीमान् - बुद्धिमान्

राम - राम ने

सह-अनुजः - भाई के साथ

कौशिकेन - कौशिक के द्वारा

प्रचोदितः - प्रेरित होते हुए

गच्छन् - जाते हुये

लोक-पीडन-तत्पराम् - संसार को पीडा देने के लिए तत्पर

ताटकाम् - ताटका नाम की राक्षसी को

अवधीद् - मार दिया

तात्पर्यम् -

बुद्धिमान् राम ने भाई के साथ, कौशिक द्वारा प्रेरित होकर जाते हुये, संसार को पीडा देने के लिए तत्पर ताटका नाम की राक्षसी को मार दिया।

श्लोकः - 8

ततः सिद्धाश्रमं प्राप्य कौशिकः सह राघवः।

अध्वरं च समारेभे राक्षसाश्च समागमन् ॥८॥

पदविभागः-

ततः सिद्ध-आश्रमम् प्राप्य कौशिकः सह राघवः अध्वरं च समारेभे राक्षसाः च समागमन् ।

अन्वयः -

ततः कौशिकः सह राघवः सिद्ध-आश्रमं प्राप्य, अध्वरं समारेभे। राक्षसाः च समागमन् ।

प्रतिपदार्थः -

ततः - तब

कौशिकः - विश्वामित्र

सह राघवः - राम के साथ

सिद्ध-आश्रमं - सिद्धाश्रम को, विश्वामित्र का आश्रम

प्राप्य - प्राप्त कर, पहुँच कर

अध्वरं - यज्ञ को

समारेभे - प्रारम्भ किया

राक्षसाः च - और राक्षस

समागमन् - आगए

तात्पर्यम् - 

तब विश्वामित्र राम के साथ सिद्धाश्रम पहुँच कर यज्ञ को प्रारम्भ किया। और राक्षस आगए।

श्लोकः - 9

राघवस्तु ततोऽस्रेण क्षिप्त्वा मारीचमर्णवे ।

सुबाहुप्रमुखान् हत्वा यज्ञं चापालयन्मुनेः॥९॥

पदविभागः -

राघवः तु ततः अस्रेण क्षिप्त्वा मारीचम् अर्णवे सुबाहुप्रमुखान् हत्वा यज्ञं च अपालयन् मुनेः।

अन्वयः -

ततः अर्णवे राघवः अस्रेण क्षिप्त्वा मारीचम्, सुबाहुप्रमखान् च हत्वा मुनेः यज्ञं अपालयन्।

प्रतिपदार्थः-

ततः - तब

अर्णवे - संघर्ष में

तु - निश्चित ही

राघवः - राम ने

अस्रेण - अस्त्र से

क्षिप्त्वा - फेंककर

मारीचम् - मारीच को

च - और

सुबाहुप्रमुखान् - सुबाहु के सहित अन्य प्रमुखो राक्षसों को

हत्वा - मारकर

मुनेः - मुनि के

यज्ञं - यज्ञ (को) की

अपालयन् - पालन किया, रक्षा किया

तात्पर्यम् -

तब संघर्ष में निश्चित ही राम ने अस्त्रों से मारीच को और सुबाहु के सहित अन्य प्रमुख राक्षसों को

मारकर मुनि के यज्ञ की रक्षा की।

श्लोकः - 10

कौशिकेन ततो रामो नीयमानः सहानुजः।

अहल्याशापनिर्मोक्षं कृत्वा संप्राप मैथिलीम् ॥१०॥

पदविभागः -

कौशिकेन ततः रामः नीयमानः सह-अनुजः अहल्या-शाप-निर्मोक्षं कृत्वा संप्राप मैथिलीम् ।

अन्वयः-

ततः रामः सह-अनुजः कौशिकेन नीयमानः अहल्या-शाप-निर्मोक्षं कृत्वा मैथिलीम् संप्राप ।

प्रतिपदार्थः-

ततः - तब 

सह-अनुजः - भाई के साथ (लक्ष्मण)

रामः - राम

कौशिकेन - विश्वामित्र द्वारा

नीयमानः - लेजाए जाते हुए

अहल्या - अहिल्या को

शापनिर्मोक्षं - श्राप से मुक्ति

कृत्वा - करके

मैथिलीम् - मिथिला नगरी (सीता?)

संप्राप - पहुँचे

तात्पर्यम् -

तब श्रीराम, अनुज लक्ष्मण के सहित, विश्वामित्र के द्वारा लेजाए जाते हुए, अहल्या को शाप मुक्त कराके मिथिला नगरी आये ।

श्लोकः - 11

जनकेनार्चितो रामः कौशिकेन प्रचोदितः।

सीतानिमित्तमानीतं बभञ्ज धनुरैश्वर्यम् ॥११॥

पदविभागः

जनकेन अर्चितः रामः कौशिकेन प्रचोदितः सीता-निमित्तम् आनीतं बभञ्ज धनुः ऐश्वर्यम् ।

अन्वयः -

जनकेन अर्चितः, रामः कौशिकेन प्रचोदितः सीतानिमित्तम् आनीतं ऐश्वर्यम् धनुः बभञ्ज।

प्रतिपदार्थः -

जनकेन - जनक के द्वारा

अर्चितः - पूजित हुए

कौशिकेन - विश्वामित्र द्वारा

प्रचोदितः - प्रेरित होते हुए

रामः - राम

सीतानिमित्तम् - सीता के लिये

आनीतं - आये

धनुः ऐश्वर्यम् - ईश्वर धनुष, शिव धनुष

बभञ्ज - भङ्ग किया, तोडा

तात्पर्यम् -

जनक के द्वारा पूजित हुए, विश्वामित्र द्वारा प्रेरित होते हुए, राम सीता के लिये लाये गए शिव धनुष को तोडा।

श्लोकः - 12

ततो दशरथं दूतैः आनाय्य मिथिलाधिपः।

रामादिभ्यस्तत्सुतेभ्यः सीताद्याः कन्यका ददौ ॥१२॥

पदविभाग -

ततः दशरथं दूतैः आनीय मिथिलाधिपः रामादिभ्यः तत् सुतेभ्यः सीताद्याः कन्यकाः ददौ ।

अन्वयः -

ततः  मिथिलाधिपः दूतैः दशरथं आनीय तत्-सुतेभ्यः रामादिभ्यः सीताद्याः कन्यकाः ददौ।

प्रतिपदार्थः -

ततः - तब

मिथिलाधिपः - मिथिला के राजा ने

दूतैः - दूतों के द्वारा

दशरथं - दशरथ को

आनीय - लाकर

रामादिभ्यः - राम आदि

तत्-सुतेभ्यः - उनके पुत्रों के लिये

सीताद्याः - सीता आदि

कन्यकाः - कन्याओं को

ददौ - (विवाह में कन्यादान) दिया

तात्पर्यम् -

तब मिथिला के राजा ने दूतों के द्वारा दशरथ को बुलाकर, उनके रामादि पुत्रो के लिये सीता आदि कन्याओं का प्रदान किया।