श्रुत्वा वस्तु समग्रं तद्धर्मात्मा धर्मसंहितम् ।
व्यक्तमन्वेषते भूयो यद्वृत्तं तस्य धीमतः ।। 1.3.1 ।।
श्रुत्वा
वस्तु
समग्रं
तद्धर्मात्मा- तत् धर्मात्मा( जश्त्व सन्धि:)
धर्मसंहितम्
व्यक्तमन्वेषते- व्यक्तम् अन्वेषते
भूयो - भूय:
यद्वृत्तं - यत् वृत्तं
तस्य
धीमतः
उपस्पृश्योदकं सम्यङ्मुनिः स्थित्वा कृताञ्जलिः ।
प्राचीनाग्रेषु दर्भेषु धर्मेणान्वेषते गतिम् ।। 1.3.2 ।।
उपस्पृश्योदकं- उपस्पृश्य उदकम्
सम्यङ्मुनिः- सम्यक् मुनि:
स्थित्वा- स्था+ क्त्वा
कृताञ्जलिः
प्राचीनाग्रेषु -
दर्भेषु
धर्मेणान्वेषत - धर्मेण अन्वेषते(सवर्ण दीर्घ सन्धि:)
गतिम्
रामलक्ष्मणसीताभी राज्ञा दशरथेन च ।
सभार्येण सराष्ट्रेण यत् प्राप्तं तत्र तत्त्वतः ।। 1.3.3 ।।
रामलक्ष्मणसीताभिः
राज्ञा
दशरथेन
च
सभार्येण
सराष्ट्रेण
यत्
प्राप्तं
तत्र
तत्त्वतः
हसितं भाषितं चैव गतिर्या यच्च चेष्टितम् ।
तत्सर्वं धर्मवीर्येण यथावत् सम्प्रपश्यति ।। 1.3.4 ।।
हसितं
भाषितं
चैवं-च एव
गतिर्या
यच्च-यत् च
चेष्टितम् -
तत्सर्वं
धर्मवीर्येण
यथावत्
सम्प्रपश्यति- सम्यक् प्रपश्यति
स्त्रीतृतीयेन च तथा यत्प्राप्तं चरता वने ।
सत्यसन्धेन रामेण तत्सर्वं चान्ववेक्षितम् ।। 1.3.5 ।।
स्त्रीतृतीयेन
च
तथा
यत्प्राप्तं- यत् प्राप्तं
चरता
वने
सत्यसन्धेन
रामेण
तत्सर्वं -तत् सर्वं
चान्ववेक्षितम्- च अन्ववेक्षितम्(सवर्ण दीर्घ सन्धि:)
ततः पश्यति धर्मात्मा तत्सर्वं योगमास्थितः ।
पुरा यत्तत्र निर्वृत्तं पाणावामलकं यथा ।। 1.3.6 ।।
ततः
पश्यति
धर्मात्मा = धर्मं आत्मा यस्य स:
तत्सर्वं-तत् सर्वं
योगमास्थितः -योगम् आस्थित:(अनुस्वार सन्धि:)
पुरा
यत्तत्र- यत् तत्र
निर्वृत्तं- निषेशेन वृत्त्ं
पाणावामलकं
यथा
तत्सर्वं तत्त्वतो दृष्ट्वा धर्मेण स महाद्युतिः ।
अभिरामस्य रामस्य चरितं कर्त्तुमुद्यतः ।। 1.3.7 ।।
तत्सर्वं- तत् सर्वं
तत्त्वतो
दृष्ट्वा
धर्मेण
स-स:
महाद्युतिः
अभिरामस्य
रामस्य
चरितं
कर्त्तुमुद्यतः
कामार्थगुणसंयुक्तं धर्मार्थगुणविस्तरम् ।
समुद्रमिव रत्नाढ्यं सर्वश्रुतिमनोहरम् ।। 1.3.8 ।।
कामार्थगुणसंयुक्तं
धर्मार्थगुणविस्तरम्
समुद्रमिव-समुद्रम् इव
रत्नाढ्यं
सर्वश्रुतिमनोहरम्
स यथा कथितं पूर्वं नारदेन महर्षिणा ।
रघुवंशस्य चरितं चकार भगवानृषिः ।। 1.3.9 ।।
स-स:
यथा
कथितं
पूर्वं
नारदेन
महर्षिणा
रघुवंशस्य
चरितं
चकार
भगवानृषिः- भगवान् ऋषि:
जन्म रामस्य सुमहद्वीर्यं सर्वानुकूलताम् ।
लोकस्य प्रियतां क्षान्तिं सौम्यतां सत्यशीलताम् ।। 1.3.10 ।।
जन्म
रामस्य
सुमहद्वीर्यं
सर्वानुकूलताम्- सर्व अनुकूलताम्
लोकस्य
प्रियतां
क्षान्तिं
सौम्यतां
सत्यशीलताम्
नानाचित्रकथाश्चान्या विश्वामित्रसमागमे ।
जानक्याश्च विवाहं च धनुषश्च विभेदनम् ।। 1.3.11 ।।
नानाचित्रकथाश्चान्या- चित्रकथा: च अन्या:
विश्वामित्रसमागमे
जानक्याश्च -जानक्या: च
विवाहं
च
धनुषश्च-धनुष: च
विभेदनम्
रामरामविवादं च गुणान् दाशरथेस्तथा ।
तथाभिषेकं रामस्य कैकेय्या दुष्टभावताम् ।। 1.3.12 ।।
रामरामविवादं
च
गुणान्
दाशरथेस्तथा- दशरथे: तथा
तथाभिषेकं- तथा अभिषेकं
रामस्य
कैकेय्या-कैकेय्या:
दुष्टभावताम्
विघातं चाभिषेकस्य रामस्य च विवासनम् ।
राज्ञः शोकविलापं च परलोकस्य चाश्रयम् ।। 1.3.13 ।।
विघातं
चाभिषेकस्य- च अभिषेकस्य
रामस्य
च
विवासनम्
राज्ञः
शोकविलापं
च
परलोकस्य
चाश्रयम्-च आश्रयम्
प्रकृतीनां विषादं च प्रकृतीनां विसर्जनम् ।
निषादाधिपसंवादं सूतोपावर्तनं तथा ।। 1.3.14 ।।
प्रकृतीनां
विषादं
च
प्ररकृतीनां
विसर्जनम्
निषादाधिपसंवादं
सूतोपावर्तनं
तथा
गङ्गायाश्चापि सन्तारं भरद्वाजस्य दर्शनम् ।
भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाच्चित्रकूटस्य दर्शनम् ।। 1.3.15 ।।
गङ्गायाश्चापि-गङ्गाया: च अपि
सन्तारं
भरद्वाजस्य
दर्शनम्
भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाच्चित्रकूटस्य -भरद्वाजाभि अनज्ञानात् चित्रकूटस्य
दर्शनम्
वास्तुकर्म विवेशं च भरतागमनं तथा ।
प्रसादनं च रामस्य पितुश्च सलिलक्रियाम् ।। 1.3.16 ।।
वास्तुकर्म
विवेशं
च
भरतागमनं- भरतस्य आगमनं
तथा
प्रसादनं
च
रामस्य
पितुश्च -पितु: च
सलिलक्रियाम्
पादुकाग्र्याभिषेकं च नन्दिग्रामनिवासनम् ।
दण्डकारण्यगमनं विराधस्य वधं तथा ।। 1.3.17 ।।
पादुकाग्र्याभिषेकं
च
नन्दिग्रामनिवासनम्
दण्डकारण्यगमनं
विराधस्य
वधं
तथा
दर्शनं शरभङ्गस्य सुतीक्ष्णेनाभिसङ्गमम् ।
अनसूयासहास्यामप्यङ्गरागस्य चार्पणम् ।। 1.3.18 ।।
दर्शनं
शरभङ्गस्य
सुतीक्ष्णेनाभिसङ्गमम्
अनसूयासहास्यामप्यङ्गरागस्य -अनसूयासहास्याम् अपि अङ्गरागस्य
चार्पणम् -च अर्पणम्
अगस्त्यदर्शनं चैव शूर्पणख्याश्च दर्शनम् ।
शूर्पणख्याश्च संवादं विरूपकरणं तथा ।। 1.3.19 ।।
अगस्त्यदर्शनं
चैव-च एव
शूर्पणख्याश्च- शूर्पणख्या: च
दर्शनम्
शूर्पणख्याश्च-शूर्पणख्या: च
संवादं
विरूपकरणं
तथा
वधं खरत्रिशिरसोरुत्थानं रावणस्य च ।। 1.3.20 ।।
वधं
खरत्रिशिरसोरुत्थानं-खरत्रिशिरसो: उत्थानं
रावणस्य
च
मारीचस्य वधं चैव वैदेह्या हरणं तथा ।
राघवस्य विलापं च गृध्रराजनिबर्हणम् ।। 1.3.21 ।।
मारीचस्य
वधं
चैव-च एव
वैदेह्या -वैदेह्या:
हरणं
तथा
राघवस्य
विलापं
च
गृध्रराजनिबर्हणम्-गृध्रराजस्य निबर्हणम्
कबन्धदर्शनं चापि पम्पायाश्चापि दर्शनम् ।
शबर्या दर्शनं चैव हनूमद्दर्शनं तथा ।
विलापं चैव पम्पायां राघवस्य महात्मनः ।। 1.3.22 ।।
कबन्धदर्शनं
चापि -च अपि
पम्पायाश्चापि- पम्पाया: च अपि
दर्शनम्
शबर्या
दर्शनं
चैव-च एव
हनूमद्दर्शनं
तथा
विलापं
चैव-च एव
पम्पायां
राघवस्य
महात्मनः
ऋश्यमूकस्य गमनं सुग्रीवेण समागमम् ।
प्रत्ययोत्पादनं सख्यं वालिसुग्रीवविग्रहम् ।। 1.3.23 ।।
ऋश्यमूकस्य
गमनं
सुग्रीवेण
समागमम्
प्रत्ययोत्पादनं -प्रत्यय उत्पादनं
सख्यं
वालिसुग्रीवविग्रहम्
वालिप्रमथनं चैव सुग्रीवप्रतिपादनम् ।
ताराविलापं समयं वर्षरात्रनिवासनम् ।। 1.3.24 ।।
वालिप्रमथनं
चैव-च एव
सुग्रीवप्रतिपादनम्
ताराविलापं
समयं
वर्षरात्रनिवासनम्
कोपं राघवसिंहस्य बलानामुपसङ्ग्रहम् ।
दिशः प्रस्थापनं चैव पृथिव्याश्च निवेदनम् ।। 1.3.25 ।।
कोपं
राघवसिंहस्य
बलानामुपसङ्ग्रहम् -बलानाम् उपसङ्ग्रहम्(अनुस्वार सन्धि:)
दिशः
प्रस्थापनं
चैव -च एव
पृथिव्याश्च-पृथिव्या: च
निवेदनम्
अङ्गुलीयकदानं च ऋक्षस्य बिलदर्शनम् ।
प्रायोपवेशनं चैव सम्पातेश्चैव दर्शनम् ।। 1.3.26 ।।
अङ्गुलीयकदानं
च
ऋक्षस्य
बिलदर्शनम्
प्रायोपवेशनं
चैव -च एव
सम्पातेश्चैव-सम्पते: च एव
दर्शनम्
पर्वतारोहणं चैव सागरस्य च लङ्घनम् ।
समुद्रवचनाच्चैव मैनाकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.27 ।।
पर्वतारोहणं
चैव-च एव
सागरस्य
च
लङ्घनम्
समुद्रवचनाच्चैव -समुद्रवचनात् च एव
मैनाकस्य
च
दर्शनम्
सिंहिकायाश्च निधनं लङ्कामलयदर्शनम् ।
रात्रौ लङ्काप्रवेशं च एकस्य च विचिन्तनम् ।। 1.3.28 ।।
सिंहिकायाश्च- सिंहिकाया: च
निधनं
लङ्कामलयदर्शनम्-लङ्काम् अलय दर्शनम्
रात्रौ
लङ्काप्रवेशं
च
एकस्य
च
विचिन्तनम्
आपानभूमिगमनमवरोधस्य दर्शनम् ।
दर्शनं रावणस्यापि पुष्पकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.29 ।।
आपानभूमिगमनमवरोधस्य-आपानभूमिगमनम् अवरोधस्य
दर्शनम्
दर्शनं
रावणस्यापि -रावणस्य अपि
पुष्पकस्य
च
दर्शनम्
अशोकवनिकायानं सीतायाश्चैव दर्शनम् ।
अभिज्ञानप्रदानं च सीतायाश्चाभिभाषणम् ।। 1.3.30 ।।
अशोकवनिकायानं
सीतायाश्चैव-सीताया: च एव
दर्शनम्
अभिज्ञानप्रदानं
च
सीतायाश्चाभिभाषणम् -सीताया: च अभिभाषणम्
राक्षसीतर्जनं चैव त्रिजटास्वप्नदर्शनम् ।
मणिप्रदानं सीताया वृक्षभङ्गं तथैव च ।। 1.3.31 ।।
राक्षसीतर्जनं
चैव-च एव
त्रिजटास्वप्नदर्शनम्
मणिप्रदानं
सीताया- सीताया:
वृक्षभङ्गं
तथैव-तथा एव च
च
राक्षसीविद्रवं चैव किङ्कराणां निबर्हणम् ।
ग्रहणं वायुसूनोश्च लङ्कादाहाभिगर्जनम् ।। 1.3.32 ।।
राक्षसीविद्रवं
चैव-च एव
किङ्कराणां
निबर्हणम्
ग्रहणं
वायुसूनोश्च -वायुसूनो: च
लङ्कादाहाभिगर्जनम्-लङ्कात् आहाभिगर्जनम्
प्रतिप्लवनमेवाथ मधूनां हरणं तथा ।
राघवाश्वासनं चैव मणिनिर्यातनं तथा ।। 1.3.33 ।।
प्रतिप्लवनमेवाथ-प्रतिप्लवनम् एव अथ
मधूनां
हरणं
तथा
राघवाश्वासनं
चैव -च एव
मणिनिर्यातनं
तथा
सङ्गमं च समुद्रेण नलसेतोश्च बन्धनम् ।
प्रतारं च समुद्रस्य रात्रौ लङ्कावरोधनम् ।। 1.3.34 ।।
सङ्गमं
च
समुद्रेण
नलसेतोश्च-नलसेतो: च
बन्धनम्
प्रतारं
च
समुद्रस्य
रात्रौ
लङ्कावरोधनम् -लङ्कस्य अवरोधनम्
विभीषणेन संसर्गं वधोपायनिवेदनम् ।
कुम्भकर्णस्य निधनं मेघनादनिबर्हणम् ।। 1.3.35 ।।
विभीषणेन
संसर्गं
वधोपायनिवेदनम् -वध उपाय निवेदनम्
कुम्भकर्णस्य
निधनं
मेघनादनिबर्हणम्- मेघनादस्य निबर्हणम्
रावणस्य विनाशं च सीतावाप्तिमरेः पुरे ।
विभीषणाभिषेकं च पुष्पकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.36 ।।
रावणस्य
विनाशं
च
सीतावाप्तिमरेः
पुरे
विभीषणाभिषेकं-विभीषणस्य अभिषेकं
च
पुष्पकस्य
च
दर्शनम्
अयोध्यायाश्च गमनं भरतेन समागमम् ।
रामाभिषेकाभ्युदयं सर्वसैन्यविसर्जनम् ।
स्वराष्ट्ररञ्जनं चैव वैदेह्याश्च विसर्जनम् ।। 1.3.37 ।।
अयोध्यायाश्च-अयोध्याया: च
गमनं
भरतेन
समागमम्
रामाभिषेकाभ्युदयं
सर्वसैन्यविसर्जनम्
स्वराष्ट्ररञ्जनं
चैव-च एव
वैदेह्याश्च -वैदेह्या: च
विसर्जनम्
अनागतं च यत्किञ्चिद्रामस्य वसुधातले ।
तच्चकारोत्तरे काव्ये वाल्मीकिर्भगवानृषिः ।। 1.3.38 ।।
अनागतं
च
यत्किञ्चिद्रामस्य-यत् कञ्चित् रामस्य्
वसुधातले
तच्चकारोत्तरे -तत् चकार उत्तरे
काव्ये
वाल्मीकिर्भगवानृषिः-वाल्मीकि: भगवानृषिः
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद्बालकाण्डे तृतीयः सर्गः ।। 3 ।।
इत्यार्षे-इति आर्षे
श्रीमद्रामायणे- श्रीमत् रामायणे
वाल्मीकीये
आदिकाव्ये
श्रीमद्बालकाण्डे -श्रीमत् बालकाण्डे
तृतीयः
सर्गः
व्यक्तमन्वेषते- व्यक्तम् अन्वेषते
प्राचीनाग्रेषु दर्भेषु धर्मेणान्वेषते गतिम् ।। 1.3.2 ।।
प्राचीनाग्रेषु -
रामलक्ष्मणसीताभी राज्ञा दशरथेन च ।
सभार्येण सराष्ट्रेण यत् प्राप्तं तत्र तत्त्वतः ।। 1.3.3 ।।
सभार्येण
हसितं भाषितं चैव गतिर्या यच्च चेष्टितम् ।
तत्सर्वं धर्मवीर्येण यथावत् सम्प्रपश्यति ।। 1.3.4 ।।
तत्सर्वं
सत्यसन्धेन रामेण तत्सर्वं चान्ववेक्षितम् ।। 1.3.5 ।।
सत्यसन्धेन
ततः पश्यति धर्मात्मा तत्सर्वं योगमास्थितः ।
पुरा यत्तत्र निर्वृत्तं पाणावामलकं यथा ।। 1.3.6 ।।
अभिरामस्य रामस्य चरितं कर्त्तुमुद्यतः ।। 1.3.7 ।।
अभिरामस्य
समुद्रमिव रत्नाढ्यं सर्वश्रुतिमनोहरम् ।। 1.3.8 ।।
स यथा कथितं पूर्वं नारदेन महर्षिणा ।
रघुवंशस्य चरितं चकार भगवानृषिः ।। 1.3.9 ।।
रघुवंशस्य
जन्म रामस्य सुमहद्वीर्यं सर्वानुकूलताम् ।
लोकस्य प्रियतां क्षान्तिं सौम्यतां सत्यशीलताम् ।। 1.3.10 ।।
लोकस्य
जानक्याश्च विवाहं च धनुषश्च विभेदनम् ।। 1.3.11 ।।
तथाभिषेकं रामस्य कैकेय्या दुष्टभावताम् ।। 1.3.12 ।।
रामरामविवादं
तथाभिषेकं- तथा अभिषेकं
राज्ञः शोकविलापं च परलोकस्य चाश्रयम् ।। 1.3.13 ।।
राज्ञः
निषादाधिपसंवादं सूतोपावर्तनं तथा ।। 1.3.14 ।।
निषादाधिपसंवादं
गङ्गायाश्चापि सन्तारं भरद्वाजस्य दर्शनम् ।
भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाच्चित्रकूटस्य दर्शनम् ।। 1.3.15 ।।
गङ्गायाश्चापि-गङ्गाया: च अपि
भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाच्चित्रकूटस्य -भरद्वाजाभि अनज्ञानात् चित्रकूटस्य
प्रसादनं च रामस्य पितुश्च सलिलक्रियाम् ।। 1.3.16 ।।
प्रसादनं
दण्डकारण्यगमनं विराधस्य वधं तथा ।। 1.3.17 ।।
दण्डकारण्यगमनं
दर्शनं शरभङ्गस्य सुतीक्ष्णेनाभिसङ्गमम् ।
अनसूयासहास्यामप्यङ्गरागस्य चार्पणम् ।। 1.3.18 ।।
अनसूयासहास्यामप्यङ्गरागस्य -अनसूयासहास्याम् अपि अङ्गरागस्य
अगस्त्यदर्शनं चैव शूर्पणख्याश्च दर्शनम् ।
शूर्पणख्याश्च संवादं विरूपकरणं तथा ।। 1.3.19 ।।
शूर्पणख्याश्च-शूर्पणख्या: च
वधं खरत्रिशिरसोरुत्थानं रावणस्य च ।। 1.3.20 ।।
मारीचस्य वधं चैव वैदेह्या हरणं तथा ।
राघवस्य विलापं च गृध्रराजनिबर्हणम् ।। 1.3.21 ।।
राघवस्य
कबन्धदर्शनं चापि पम्पायाश्चापि दर्शनम् ।
शबर्या दर्शनं चैव हनूमद्दर्शनं तथा ।
विलापं चैव पम्पायां राघवस्य महात्मनः ।। 1.3.22 ।।
शबर्या
विलापं
ताराविलापं समयं वर्षरात्रनिवासनम् ।। 1.3.24 ।।
ताराविलापं
दिशः प्रस्थापनं चैव पृथिव्याश्च निवेदनम् ।। 1.3.25 ।।
चैव -च एव
अङ्गुलीयकदानं च ऋक्षस्य बिलदर्शनम् ।
प्रायोपवेशनं चैव सम्पातेश्चैव दर्शनम् ।। 1.3.26 ।।
प्रायोपवेशनं
पर्वतारोहणं चैव सागरस्य च लङ्घनम् ।
समुद्रवचनाच्चैव मैनाकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.27 ।।
समुद्रवचनाच्चैव -समुद्रवचनात् च एव
रात्रौ लङ्काप्रवेशं च एकस्य च विचिन्तनम् ।। 1.3.28 ।।
आपानभूमिगमनमवरोधस्य दर्शनम् ।
दर्शनं रावणस्यापि पुष्पकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.29 ।।
दर्शनं
अभिज्ञानप्रदानं च सीतायाश्चाभिभाषणम् ।। 1.3.30 ।।
अभिज्ञानप्रदानं
राक्षसीतर्जनं चैव त्रिजटास्वप्नदर्शनम् ।
मणिप्रदानं सीताया वृक्षभङ्गं तथैव च ।। 1.3.31 ।।
मणिप्रदानं
राक्षसीविद्रवं चैव किङ्कराणां निबर्हणम् ।
ग्रहणं वायुसूनोश्च लङ्कादाहाभिगर्जनम् ।। 1.3.32 ।।
ग्रहणं
प्रतिप्लवनमेवाथ मधूनां हरणं तथा ।
राघवाश्वासनं चैव मणिनिर्यातनं तथा ।। 1.3.33 ।।
राघवाश्वासनं
प्रतारं च समुद्रस्य रात्रौ लङ्कावरोधनम् ।। 1.3.34 ।।
प्रतारं
विभीषणेन संसर्गं वधोपायनिवेदनम् ।
कुम्भकर्णस्य निधनं मेघनादनिबर्हणम् ।। 1.3.35 ।।
कुम्भकर्णस्य
रावणस्य विनाशं च सीतावाप्तिमरेः पुरे ।
विभीषणाभिषेकं च पुष्पकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.36 ।।
विभीषणाभिषेकं-विभीषणस्य अभिषेकं
अयोध्यायाश्च गमनं भरतेन समागमम् ।
रामाभिषेकाभ्युदयं सर्वसैन्यविसर्जनम् ।
स्वराष्ट्ररञ्जनं चैव वैदेह्याश्च विसर्जनम् ।। 1.3.37 ।।
रामाभिषेकाभ्युदयं
स्वराष्ट्ररञ्जनं
अनागतं च यत्किञ्चिद्रामस्य वसुधातले ।
तच्चकारोत्तरे काव्ये वाल्मीकिर्भगवानृषिः ।। 1.3.38 ।।
तच्चकारोत्तरे -तत् चकार उत्तरे
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद्बालकाण्डे तृतीयः सर्गः ।। 3 ।।
